Nhầm lẫn thuốc - lỗi nhỏ, hệ lụy khó lường

Nguyên nhân gây nhầm lẫn thuốc

Theo Tổ chức Y tế Thế giới WHO, thuốc nhìn giống nhau (look-alike sound-alike), gọi ngắn LASA, là nhóm thuốc đóng gói trong bao bì trực tiếp (vỉ, viên, ống, lọ, chai, túi) hoặc bao bì gián tiếp (thùng, hộp) tương tự về hình dạng, màu sắc, kích thước và thiết kế trên bao bì. LASA là thuốc có tên biệt dược hoặc tên hoạt chất phát âm tương tự nhau (đồng âm) như khi kiểm tra cấp phát thuốc, trao đổi thông tin… hoặc khi viết kê đơn, hoặc trên phiếu lĩnh thuốc lại na ná giống nhau. Do đọc và viết gần giống nhau nên trong quá trình lưu thông, bảo quản, sử dụng dễ bị nhầm lẫn và để lại nhiều hệ lụy, thậm chí có thể gây tử vong.

Kể từ năm 2000, FDA của Mỹ đã nhận được hơn 95.000 báo cáo về sai sót sử dụng thuốc. Khoảng 25% trường hợp sai sót là nhầm lẫn tên thuốc do cách nhìn hoặc đọc tương tự nhau.

Nguyên nhân có thể là do chữ viết người kê đơn không rõ ràng, khó đọc; kiến thức về tên thuốc không đầy đủ; xuất hiện quá nhiều loại thuốc mới trên thị trường; các thuốc được đóng gói, bao bì tương tự nhau; liều, cách sử dụng, hàm lượng, tác dụng giống nhau.

Theo Cơ quan Quản lý Thực & Dược phẩm Mỹ (FDA), trong những năm gần đây, trong quá trình đặt tên thuốc nhiều nước đã thả lỏng nên nhầm lẫn tên gọi càng tăng. Đặc biệt, khi các hãng dược phẩm kết hợp các phương pháp sàng lọc trên máy tính trong khi trình độ tin học của con người lại chưa theo kịp nên phát sinh nhiều trường hợp đáng tiếc. Nhóm thuốc LASA rất đa dạng như Losec (omeprazole) - Lasix (furosemide), DOPamine- DoBUTamine hoặc Letairis – Letaris…. Ví dụ,  Dexamethasone và dextromethorphan là hai thuốc này có tên và cách đọc gần giống nhau.

Tuy nhiên Dexamethasone là thuốc nhóm corticoid để kháng viêm trong khi dextromethorphan là một dẫn xuất của morphin dùng để làm thuốc giảm ho.

Một số ca nhầm thuốc tại Việt Nam

Một trường hợp nhầm lẫn vào đầu năm 2014, bác sĩ ở Bệnh viện Bình Chánh (TP.HCM) đã ghi đơn thuốc nhầm cho bệnh nhân là Levetiracetam (thuốc chống động kinh) thay vì Piracetam (thuốc cải thiện chuyển hóa tế bào thần kinh, hỗ trợ hoạt động thần kinh trung ương) do tưởng rằng hai thuốc này tương tự.

Gần đây, vào tháng 4 năm 2018 đã xảy ra trường hợp phát nhầm thuốc cho thai phụ tại Trung tâm Y tế huyện Tân Phước. Bác sĩ kê toa thuốc Miproton 100mg dùng dưỡng thai nhưng dược sĩ lại phát nhầm thuốc Misoprostol 200mcg với mục đích phá thai.

Trường hợp khác tại TP Hồ Chí Minh, một bé gái 20 tháng tuổi phải cấp cứu trong tình trạng cứng gáy, trợn mắt, ưỡn cổ, sau 3 ngày uống thuốc hậu mổ hạch nách và hạch chi trên. Bé bị tụ dịch vết mổ áp xe, đáng ra phải kê thuốc kháng sinh - kháng viêm và giảm đau, Hapacol 150mg (mã HAP1) nhưng bác sĩ vô tình chọn Halofar 2mg (mã HAL) bởi hai mã này giống nhau và xếp cạnh nhau trên phần mềm máy tính, hậu quả bé gái này đã bị ngộ độc Haloperidol, do hoạt chất có trong thuốc Halofar gây ra. Đây là thuốc chống loạn thần, chỉ sử dụng cho bệnh nhân khi bị hoang tưởng, ảo giác với nhiều trạng thái khác nhau.

Giải pháp chống nhầm lẫn thuốc theo khuyến cáo của WHO

Theo WHO cần nhấn mạnh sự cần thiết phải đọc kỹ nhãn mác mỗi lần dùng thuốc, thay vì dựa vào thị giác, cảm giác hay lời đồn đại. Kiểm tra mục đích của toa/đơn thuốc, chẩn đoán phải phù hợp với mục đích/chỉ định, bao gồm cả tên thương mại lẫn nhãn hiệu thuốc được kê đơn với tên phi thương mại.

Nên  sử dụng một số kỹ thuật mới như Đối chiếu sử dụng thuốc, Hệ thống ra y lệnh điện tử, Hệ thống dược khoa tự động hóa, Kỹ thuật Kiểm tra an toàn kép và sử dụng Hệ thống ngăn ngừa lỗi.... Yêu cầu in tên thuốc và liều lượng, nhấn mạnh sự khác biệt tên thuốc bằng chữ thường và chữ in hoa.... Về lưu trữ thuốc cần đặt tại vị trí riêng biệt, không theo thứ tự chữ cái, như theo số kệ, hoặc trong các thiết bị pha chế tự động.  Sử dụng các kỹ thuật như in đậm và khác biệt màu sắc chữ để giảm sự nhầm lẫn khi sử dụng.

Sắp xếp thuốc LASA vào các tủ, kệ, khay chứa thuốc khác nhau. Các thuốc cấp phát lẻ đã bóc khỏi hộp thuốc phải để vào khay riêng hoặc phải tách riêng ra bằng vách ngăn nếu đựng trong cùng một khay thuốc. Dán nhãn bên ngoài các tủ, kệ, khay chứa thuốc và dán ở vị trí dễ thấy. Dùng thêm nhãn cảnh báo cho những tủ, kệ, khay chứa  có nguy cơ nhầm lẫn cao. 

Khi kê đơn, nên ghi tên thuốc trong hồ sơ bệnh án và đơn thuốc phải rõ ràng, dễ đọc, chính xác, không được viết tắt. Phải ghi rõ tên thuốc, hàm lượng, liều dùng, số lượng, cách dùng của từng loại thuốc. Nên viết tên thuốc theo tên chung quốc tế hoặc ghi tên biệt dược. Trường hợp vi tính hóa việc kê đơn, cần chọn đúng tên thuốc từ hộp thoại thả rơi các tên thuốc đọc viết gần giống nhau đã được cài đặt trên phần mềm kê đơn thuốc. Thuốc đọc viết gần giống nhau nên được đánh dấu những điểm khác biệt trên tên thuốc bằng chữ cái in hoa hoặc tô màu để dễ phân biệt khi nhập liệu.

Tăng cường tuyên truyền, giáo dục cộng đồng về thuốc LASA. Các tổ chức cung ứng thuốc cần cân nhắc thử nghiệm LASA khi mua các loại dược phẩm mới ở các quốc gia khác nhau. Trọng tâm tới sự an toàn của bệnh nhân trong khi đặt tên thuốc và nên loại bỏ cách đặt tên dễ gây nhầm lẫn thông qua tư vấn chuyên gia, dựa trên các tiêu chuẩn, thông lệ trong nước và quốc tế. Nên tiêu chuẩn hóa hậu tố (từ cuối của tên thuốc) để giúp ngành dược phát triển bền vững, có lợi cho sức khỏe con người.

Khi nhập và cấp phát cần đọc kỹ đơn thuốc, sổ hoặc phiếu xuất nhập thuốc. Nếu các thông tin này chưa rõ, không được suy diễn mà phải xác nhận lại với người ghi thông tin trước để kiểm tra tính chính xác. Kiểm tra chéo nên được thực hiện ở tất cả các công đoạn cấp phát thuốc.

Nhân viên cấp thuốc cần xem xét, phân loại và chú ý sắp xếp các thuốc nhìn gần giống nhau, đọc viết gần giống nhau vào khay riêng trên xe thuốc trước mỗi đợt thực hiện thuốc. Đánh dấu bằng ký hiệu các thuốc có nguy cơ nhầm lẫn cao. Đọc kỹ nhãn thuốc, cần kiểm tra thuốc trước khi cấp phát cho bệnh nhân phải đúng với thuốc được ghi trên sổ thuốc.

Đối với người bệnh, gia đình và người chăm sóc cần được tư vấn, hướng dẫn đầy đủ các vấn đề tiềm ẩn liên quan đến nhóm thuốc LASA và cách phòng tránh. Ví dụ như cách phân biệt tên gọi trên nhãn, như thuốc kết hợp nhiều dạng chữ như DOPamine- DoBUTamine ... Hướng dẫn bệnh nhân cách phân biệt thuốc theo kinh nghiệm của ngành y. Thông báo cho bệnh nhân về vấn đề tên thuốc LASA khi mua thuốc qua Internet, và các lỗi thuốc khác để khách hàng và những người dùng thuốc biết để có cách phòng tránh.

Bệnh nhân và gia đình có thể đặt câu hỏi về thuốc cũng như lý do họ được chỉ định thuốc đó. Ngoài ra, cần khuyến khích họ kê khai tất cả các loại thuốc sử dụng. Khuyến khích bệnh nhân nội trú hỏi các y tá về các loại thuốc không quen hoặc có vẻ ngoài hoặc âm thanh khác với dự kiến, hoặc nhóm thuốc LASA như đã thảo luận trong bài viết này.